Terwijl ik dit schrijf is Mark net aangekomen aan de andere kant kant van de hoge bergen -aan de franse kant- van de Pyreneeën. Nog een dikke 30 kilometer en dan komt hij aan in Spanje. Op de terugweg naar huis kreeg ik het sms je: hij zat op een ruim terras en was de hoogte over. Hij zat in de zon en at een bord pasta.

Twee dagen geleden stonden we nog samen op 2100 meter van diezelfde top. -Voor de kenners : Vallée d’Orlu- vlak bij Ax les Thermes-.  Achter ons: Een berg stenen waar we overheen geklommen waren. Voor ons, maar niet te zien, nog minstens 400 meter stenen  te overbruggen. (Stenen zoals hunebedden, maar ook als voetballen. Alles daartussen eigenlijk en dan een enórme berg.)  Om ons heen: kraakheldere bergmeertjes en dikke mist die steeds weer veranderde in regen. Water tot onze enkels. Koude wind.

De plek waar ik besloot niet verder te gaan. ‘maar dan moet je wel een foto van de plek maken!’ Wat gebeurde…

Weer twee dagen daarvoor -op 1000 meter- hadden we ‘s nachts alle opties overwogen. Voor Mark zou het de kortste , de beste weg naar het Spaanse gedeelte zijn. Omdraaien zou voor hem dagen tijdsverlies betekenen. Hij zou het ook kunnen en ook de risico’s nemen. Bovendien heeft hij het GR 7 boekje, (volgens mij stammend uit 1954, niet alleen gezien de taal ‘Ik ken u goed, U , Randonneur! U bent nieuwsgierig, sportief, en niet bang!’ maar ook gezien de verwarring die steeds opdook als we met dat boekje aan de gang gingen. Routes die omgelegd waren, beschrijvingen die niet meer klopten ) niet voor niets meegenomen uit Nederland.

Mark had het boekje dus al jaaaaaaren in de kast liggen met de droom die GR 7 te lopen als hij ooit in de Pyreneeën zou komen. En het moment was daar. We lagen op dat belangrijke moment in onze tent terwijl het onweer en de regen om ons heen woedde. Koud geworden en een blikje lentilles met worst als maaltijd had de te nemen tocht over de route GR7  me wel schrik aan gejaagd. Na de klim van zo’n 1000 meter naar de Refuge zou er een tocht van 7 uur volgen, waarin nog eens 500 meter gestegen zou worden,voor we weer  een enigzins bewoonde hut tegen zouden komen. Toch besloten om samen naar boven te gaan. Wat we de ochtend na de regen dan ook in een paar uur klaarden.

Ik kan het niet verklaren. Maar het was een belangrijk moment. Op die bewuste 2100 meter heb ik besloten niet verder te gaan. Ik kon niet meer door. Boven in de bergen heersen andere wetten dan op de te begane paden. In de bergen betekent een mensenleven niets.  Ongenaakbaar zijn de bergen, ook in die vriendelijke Pyreneeën. Iets wat Mark vreselijk trekt en waar hij vol van kan genieten.  Iets wat mij ontzag en angst inboezemt. Desolatie is het juiste woord bij wat ik ervaar bij al die bovenboomse gebieden. Mark daarentegen is inmiddels alleen nog maar spier en de helft van de omvang die hij had toen hij vertrok.  Hij loopt met gemak 40 km per dag en kan zo’n bergje hinkelend doen. Hij wordt vreselijk gelukkig in die desolatie die hij eerder ervaart als vol. Hij weet ook wat hij kan en de waarheid is natuurlijk dat hij veel meer kan dan ik. Ik stond tussen de bergmeertjes die bij mooi weer helemaal het paradijs moesten zijn en ik wist het heel zeker: tot hier en niet verder.

Hier is mijn grens.

Dat is niet makkelijk uit te spreken op het moment zelf. Ik wilde niet Mark’s tocht in de weg zitten. Maar  eenmaal besloten was  het goed. We zijn terug gegaan naar het dal. We hebben daar samen nog een dag doorgebracht. Gisterenochtend heel vroeg is Mark terug gegaan naar het beginpunt van de klim. Ik vertrok een paar uur later naar Nederland. Het was die ochtend prachtig weer en Mark meldde me over niets dan ‘bergen schoonheid’ .

Het punt waar hij wel, maar ik niet ben gegaan.

Francis

De bergen door Marks’ ogen, ‘bergen schoonheid’

“Ga je ver, zo op deze manier?” vraagt de man tegenover me. We zijn de enigen op het terras, het enige cafe in een wijde omtrek. Het is een uur of 9 in de ochtend.

“Ja, ver” antwoord ik.

“Waarheen dan?”

“Montserrat bij Barcelona”

“En waar vandaan?”

“Vanuit Nederland”

Een complimenteuse “oef”, een monsterende blik;

“En wat maakt dat je deze uitdaging opzoekt, als ik dat vragen mag?”

“Om te zoeken naar een stuk van mijn ziel dat ik kwijtgeraakt ben.”

Een begrijpende blik, woorden van erkenning of herkenning, dat is me door mijn beperkte kennis van de Franse taal niet duidelijk. Even later vertelt hij hoe hij zijn broer verloor toen die 20 en hij 19 was, autoongeluk met verloofde en twee vrienden, allen dood. Hij vertelt hoe hij daarna 20 jaar van zijn leven en zijn gezondheid verkloot heeft. Aan het eind van zijn verhaal praat hij over de onmogelijkheid het verleden te veranderen, maar dat als hij het over zou kunnen doen hij …. Ik ga in op wat hij open laat en vraag hem “als je één ding anders kon doen, wat zou dat dan zijn?”

“Daar moet ik even over reflecteren” zegt hij en hij besteld voor ons allebei nog een kop koffie.

In zijn ogen zijn er veel antwoorden mogelijk, omdat er veel keuzemomenten zijn. Eén mogelijk antwoord is om onmiddelijk na de emotionele klap een goede therapeut te zoeken en er veel over te praten,  maar in essentie gaat het volgens hem om twee mogelijkheden; leven of sterven.

Ik vertel hem over hoe ik niet wist dat ik vader wilde worden, hoe het me overkwam dat ik dacht dat ik vader zou worden, over het wakker gemaakte verlangen, en jaren later het besef dat het niet meer zou gaan gebeuren. Ik vertel ook over mijn gedachten dat er een andere kant is, de kant waar een ziel verblijft voordat ie naar dit leven komt, de kant waar een ziel heen gaat als ie dit leven verlaat. Over dat in mijn verhaal een ziel, een meisje in mijn beleving, verschillende pogingen heeft gedaan om aan deze kant te komen, specifiek bij mijn lief en mij. Dat het niet gelukt is, waar natuurlijk verdriet bij hoort, maar dat ik op een gegeven moment besefte dat ik me verbonden heb met zij die niet de oversteek niet kon maken en dat een deel van me niet hier wil zijn maar daar, bij haar aan de andere kant.

“Dat is precies wat ik bedoel met de keuze tussen leven of sterven” zegt de man tegenover me. We wisselen nog meer woorden over leven of sterven, over de mogelijkheid van een onbewuste maar ook bewuste keuze om naar de andere kant te gaan. Hij monstert me nog eens en zegt dan “Blijf maar hier, aan deze kant, er is hier nog zoveel te leven, als het eenmaal je tijd is en je gaat naar die andere kant, dan heb je daar zeeen van tijd, alle tijd van de wereld, maar hier aan deze kant heb je maar beperkte tijd, het leven hier is uniek en bovendien als je eenmaal daar bent kun je niet meer terug.”

Het raakt me wat hij zegt, hoe hij het zegt. Ik besef dat mijn tocht ook daar om te doen is; om dat deel van me dat daar wil zijn, aan de andere kant, uit te nodigen weer volop het leven hier te leven, aan deze kant.

“Kom , ik ga je wat laten zien, iets bijzonders”, zegt hij  “en als je tijd hebt, blijf dan bij me eten.”

“Ik heb alle tijd van de wereld” antwoord ik.

We stappen in zijn auto en rijden de weg die ik liep een stukje terug, over het riviertje en dan naar links een veldweg op. We stappen uit bij een prachtige plek, een oude watermolen die boven het riviertje staat. Het woord destination was al verschillende keren gevallen, en als ik Alban, want zo heet hij, bij zijn molen zie dan zie ik een man op zijn plek.

Hij had me al verteld hoe hij na zijn wakker worden is gaan lopen, zoeken. Hij had me ook al verteld dat hij klaar was met zoeken, wat ik niet helemaal begreep. Nu versta ik het veel meer; voor Alban, is deze plek het paradijs op aarde. Toen hij de molen vond , al meer dan 30 jaar ongebruikt, heeft hij de eigenaren opgezocht, ver weg, en nu is het zijn huis. We kijken samen onder de molen, lopen eromheen, klauteren onderdoor en kijken binnen naar het grote radarwerk van de oude graanmolen. De molen slaapt maar het is een bouwsel vol geschiedenis met een eigen ziel en het riviertje eronder zit vol leven.

We gaan samen vissen onder de molen, waar het water naar beneden valt. Ik vertel dat ik met stok, draad en haakje heb proberen vissen, maar niks heb gevangen. Als beginner moet ik de eerste beginselen van vissen nog leren. Om te beginnen hoe je een hengel met een katrolletje bedient en dat mais een geschikt aas is, en dat het haakje er gewoon uit mag of zefs moet steken. Binnen 1 minuut nadat mijn haakje met mais in het water ligt heb ik beet. Ik krijg aanwijzingen hoe ik de draad moet laten vieren en weer binnenhalen. Alban neemt een paar keer over en doet voor. uiteindelijk krijgen we de flinke karper in het net, hijsen we hem naar boven, en nadat Alban me toont hoe je het haakje makkelijk uit de mond van de karper losmaakt mag ik de karper overzettten aan de andere kant, de bovenkant. Dit is Alban’s systeem van een vistrap. De vissen kunnen zelf niet via de stijle waterval naar boven, naar beneden wel, als ze de durf hebben te vallen. Nu kunnen ze toch naar boven, via de vistrap van Alban, maar daarvoor moeten ze zich wel laten vangen. Een paar minuten na de eerste vangst heeft Alban beet en nu doe ik het net en bedient hij de hengel. Weer wordt een forse karper overgezet naar het water boven.

Als de rust is weergekeerd besef ik dat ik vergeten ben een foto te maken. “Geeft niets” zegt Alban, “we vangen zometeen nog een veel grotere. Na een tijdje gaat hij de maaltijd verzorgen en ik blijf nog een tijdje vissen, maar ik vang niks meer.

Na de maaltijd staat Alban erop me terug te brengen naar de bar zodat ik op precies dezelfde plek mijn weg kan vervolgen. Daar bij de bar kan ik links of rechts en dat is de laatste vraag van Alban, ga je links of rechts? Ik ga rechts, groet en vervolg mijn pad. Alban rijdt terug naar zijn watermolen, ik wandel door en heb een hele dag om te overdenken dat het mooi is dat ik iemand heb ontmoet die zijn plek, zijn destination gevonden heeft.

Dit zijn Pietrix en Erik, Pietrix is een vriendin van Francis, en Erik heb ik leren kennen toen de mannen vorig jaar meegingen met de vriendinnenclub van Francis en Pietrix naar Venetie, Biennale, kunst dus.

Pietrix en Erik waren met hun kinderen vakantie aan het vieren in de Dordogne, maar een uurtje rijden van waar ik zat. Ik had Erik uitgenodigd een dagje mee te wandelen maar het was me onduidelijk of ie dat zou gaan doen. We hadden afgesproken in Turenne, een klein toeristenplaatsje met een kasteel. Het was leuk elkaar te treffen, we spraken wat, Pietrix stelde meteen de grote vragen, maar het antwoord bleef ik schuldig, ik had geloof ik wat meer tijd en rust nodig. Die kreeg ik wel met Erik, ik was verbaasd toen hij aankondigde mee te gaan lopen, zeker toen bleek dat hij wel een dag of twee mee zou gaan; hij zag er helemaal niet uit alsof hij ging lopen, meer alsof hij naar zijn werk ging (Erik doet in golfbanen, van de pitch en putt soort).

Erik had een prachtige tas bij zich, engelse stijl door zijn broer ontwikkeld, maar niet bepaald geschikt om lang mee te wandelen. Ik heb m niet op foto, dus Erik stuur je nog een link van de tassen van je broer?

Je ziet hier slechts de schouderband van de tas.

Waar ik wel een goede foto van heb zijn de schoenen van mijn onverwachte pelgrimsgast:

Niet bepaald handig als je op stenige paden moet lopen. Maar het was het beste paar schoenen wat Erik bij zich had. Het was duidelijk een impulsactie van Erik om een stukje met me op pad te gaan, daarmee des te meer te waarderen. Ik heb hem een paar keer een wandelstok geleend voor een afdaling of om een hond af te slaan, Erik bleek het uitstekend te houden ondanks zijn ongewone equipment.  We hebben mooie stukken gezien, de hoge rotsen langs de Dordogne bijvoorbeeld;

We hebben overnacht in toeristenstadje Martel, gelopen door charmant landschap, goede gesprekken gehad over het leven en we kwamen uiteindelijk aan in het super toeristische Rocamadour.

Erik vertelde me dat hij de indruk kreeg dat mijn hele pelgrimstocht bestaat uit het wandelen van de ene naar de andere toeristenplaats. Dat is op een bepaalde manier wel waar maar soms zijn de stukken tussen de ene en de andere toeristenplaats met charmante huizen en een keur aan restaurantjes wel erg lang. In Rocamadour werd Erik opgehaald door zijn gezin en ontstond er telefonische verwarring over de zwarte Madonna’s. Wij waren er en zij. Wij waren boven in de kerk van Hospital de Rocamadour, waar een kopie staat, met duidelijk herkenbaar de vorm die ik herkende van de afbeeldingen.

Onder in de kerk was het originele beeld, achter glas, nauwelijks te zien, maar toch indrukwekkend daar op die plaats.

Op de weg ernaar toe mag je een grote stenen trap oplopen, de trap van de pelgrims, waar overal in de stenen afbeeldingen van fossielen te vinden waren. Die treden zijn daar neergelegd in de tijd dat de geschiedenis van de aarde en Darwin’s gedachtegoed nog geen discussiepunt was.

Deze schelpafdrukken vindt je in de steen vlak voordat je de kerk binnenstapt, een soort van Compostella- teken van miljoenen jaren oud.

Na een eerste bezoek aan de Madonna van Rocamadour gingen we ter afscheid een biertje drinken, later zou ik nog meer proeven van pelgrimsoord Rocamadour, waarover later misschien meer.

Dag Pietrix, Wander, Dorrit, Erik en Mees, dank voor jullie bezoek, en dat jullie je vader een tijdje konden missen, en Mees veel plezier met je fraaie religieuze aankopen.

Al die vrienden die me opzoeken onderweg dat is uitermate rijk. Mijn weg is echter nog rijker aan vriendschappelijkheden, vanwege allerlei ontmoetingen onderweg. Vriendschappen van een uur, een halve dag of een dag of twee/drie. En wie weet ook blijvende contacten voor later na de tocht.

Hier een gallerie van foto’s van enkele vrienden onderweg

Allereerst was daar Marjan en haar vriend wiens naam ik niet weet, geen foto wel een link; http://www.marjanvanlinge.com/, ze hebben een prachtig plekje met een gallerie tussen Nijmegen en het Reichswald. Marjan gaat binnenkort ook een lange voettocht maken.

Sympathieke belgisch wandelaars, reislustige types, fietsen naar de Noordkaap, plannen voor Patagonie, hebben uitstekende info gegeven voor het pad dat Gerda en ik gingen lopen. De foto is leuk alleen de hond staat er niet goed op.

Herve en Huguette, die een warme vriendschappelijke herberg voor pelgrims creeren in eigen huis.

Dit is Jumah, Palestein uit Beitlid, West-Bank die ik trof in een dorpje zuidelijk van Parijs.  Vluchteling, verlangend naar huis waarschijnlijk voor de rest van zijn leven. Er was voetbal op tv maar daar hebben we niet veel van gezien.

Agnes, die ik trof op de camping van Chartres, genietend van het alleen op pad zijn, maar wel met ruimte om een kopje koffie of een wijntje te drinken met de buurman. Met ruimte ook om de inzichten en gedachtes van de dag uit te wisselen. Agnes, waarschijnlijk ben je nog op pad en nu ergens in de pyreneeen, maar ik heb deze voor je gevonden:

Van een andere orde:

De buizerd, waarvan ik er vele heb gezien en gehoord, deze liet zich wel heel goed vastleggen met de camera.

Het illustere gezelschap van voetbalvrienden met wie ik de beide  halve finales gekeken heb. De twee middelste kerels komen uit Engeland, de beide buitenste uit Duitsland. De tweede halve finale liep voor de laatste twee niet goed af. Toen ik vertrok heb ik ze nog een biertje getracteerd vooruitlopend op de finale die voor de Hollanders niet goed afliep.

Sandra en Dave, die al een paar jaar op pad zijn en net hun kamp hadden opgemaakt bij Tourzel de Ronzieres. Sandra schonk net een rozé voor zichzelf in toen ik bij kraan water aan het tappen was. “You want one too?” Blijven plakken, daarna regen en onweer waarop ik na de derde keer aanbieden inging op hun gebaar om mij naar mijn camping terug te brengen, een paar uur lopen verderop. Tegen de regel? Nou net niet, want ik was een dagje aan het wachten op mijn pelgrimsgast Jaap, en had een extra wandeling gemaakt om het kerkje van Ronzieres te bezoeken, een beetje uit de richting. Dankzij de lift was ik nog op tijd terug om mijn sokken te wassen wat ik Jaap beloofd had.

Dit zijn José en Roger; ontzettend sympathieke belgen uit Houthalen. Zij reisden net als Sandra en Dave met camper maar moesten na een paar weekjes Frankrijk gewoon weer aan het werk. Zij zaten op het terras naast ons toen mijn pelgrimsgast Jaap en ik onverwacht snel uit elkaar moesten gaan. José heeft de afscheidsfoto voor ons genomen, ik ben even snel een boodschap gaan doen voor ons beiden, gezien de 14e juli die eraan kwam. Jaap heeft ondertussen verteld van mijn pad wat hun nieuwsgierigheid had gewekt. Toen ik na mijn avondeten net van plan was het plaatsje uit te wandelen zaten ze na te genieten van hun etentje op t terras. Ik dronk er een mee, nam nog een stukje kaas en sliep toch maar op de camping municipal. Roger heeft een paar jaar Tour de France gefietst in de tijden van Joop Zoetemelk, Henny Kuiper, Bernard Thevenet en Lucien van Impe. Hij heeft er leren houden van de bergen en van wijn. In 1977 is het hem gelukt om in Parijs de rode lantaarn te winnen. Als José en Roger op pensioen gaan, zijn ze van plan om een tocht als naar Santiago Compostella te gaan maken. Bij het gezamenlijk ontbijt, waar je de foto van ziet kreeg ik een briefje in de hand gedrukt om eens lekker van te gaan eten. Heel veel dank nog Roger en José!, ik hebhet voortreffeijke etentje in Aubazines vastgelgd:

Sage Alban die zijn destinatie gevonden heeft, waaroverin een volgend blog meer.

Van rechts naar links Christian uit Chili, Heini uit Finland en Mathew uit Californie. Christian zou graag meer te weten komen over zijn gelijknamige voorvader Christian Weldt die een paar honderd jaar terug in Duitsland leefde, Heini gaat een grote voettocht maken maar weet nog niet wanneer, Mathew studeert filosofie, is van Italiaanse komaf en houdt van goed eten. Zijn nieuwe subject is the filosofy of food.

Ghislain, die ik trof omdat ik als gast alleen aan de bar moest eten. Ghislain bleek de eigenaar van het restaurant next door en had een avondje vrij en at bij de buren. Hij was erg goed bevriend met de eigenaren van alle restaurants aan het plein. Hier hadden we net een rondje gedaan. Zoals je ziet kijk ik niet meer zo fris uit mijn ogen. Ik heb de hele volgende dag van mijn kater moeten bijkomen.

Didier van de petite hostellerie de Compostelle, die me voorstelde ‘s avonds een biertje te drinken en toen dat onverwacht niet lukte een paar biertjes voor me klaargezet had op mijn kamer. De volgende avond kwam het er toch van, alhoewel ik van wege mijn avontuur met Ghislain water dronk. De meest blije hoteleigenaar die ik ooit getroffen heb.

En dan zijn er nog al die andere mensen, met wie ik heb gepraat, die me koffie aangeboden hebben, water gegeven, die me aangemoedigd hebben van wie ik geen foto heb gemaakt. Zoals die man op de fiets, hij in afdaling, ik bergop lopend, die me, op het moment dat ie me zag een volle hartelijke goede dag toeriep.

Dit charmante meisje is mijn petekind Ita. Zij kwam me opzoeken op mijn pelgrimstocht om samen te picknicken op een stukje gras naast een riviertje.

Het meisje achter haar is haar zus Simone, de dame in blauwe jurk is Ceciel moeder van Ita en Simone en de heer in vakantieoutfit is Jaap, vader van de beide jongedames. Ita, Simone, Ceciel en Jaap zijn een soort familie van me. Voor wie niet weet hoe leg ik dat graag even uit:

voor de berghut bij de Großvenediger

De jongeman met klimuitrusting naast me is Siebe.

De jongeman hieronder is Arne, de knappe vriendin naast hem heet Dorien.

Arne en Siebe zijn de zonen van Francis, mijn lief en van Jaap, van de foto boven. Dat maakt Ita en Simone halfzusjes van Siebe en Arne; het verbindt Ceciel en mij in onze rol als  stiefmoeder en -vader. Ceciel had een term bedacht die wat sympathieker klinkt; hoeder van de beide jongens. Die tijd is inmiddels voorbij, de jongens zijn mannen geworden en hoeven niet meer gehoed. Wat wel is gebleven is de traditie om de verjaardagen van alle leden van de familie samen te vieren, om met feestdagen zoals pasen of kerst uitgebreid samen te eten en praten en lachen.

Die traditie die nu al bijna 15 jaar bestaat maakt dat het heel vertrouwd voelt als Jaap en Ceciel en de beide meisjes daar bij de brug uit hun auto stappen en samen met mij komen picknicken. Het is leuk gezellig, bijna gewoon en Ceciel weet op z’n Ceciels allerlei lekkere hapjes bij elkaar te presenteren tot een heerlijk maal. De rosé staat gekoeld in de beek. De boer van wie het stukje land is komt ook even kletsen en vindt het prima dat ik daar mijn tentje op ga slaan en mijn picknick-gasten ontvang. Bij afscheid mogen Ita en Simone allebei een veer uitkiezen uit mijn collectie gevonden veren en zwaai ik ze blij en danbaar uit.

Trouwe volgers van mijn blog hebben gelezen dat mijn schoonzus Lilian een dagje heeft meegelopen op mijn pad. En de goede verstaander van dat bericht heeft begrepen dat mijn broer Erwin heet. Ik moest een dagje op ze wachten om ze ‘s avonds in Affieux te treffen. In die tussentijd werd ik heel gastvrij ontvangen door Wies en Vincent en vooral door Vincent gastronomisch verzorgd.

Wies en Vincent.

Thank you! Vincent for the delicious duck, beef and lam.

De uitgebreide familie aan tafel, die gespierde man daar is niet mijn broer Erwin maar Jan, de man van Petra, zus van mijn schoonzus Lilian.

Hier Erwin en Lilian met hun oudste Tomas, die wilde voor het slapen gaan de koeien nog begroeten.

Ik vond het een prachtig beeld, mijn broer samen met vrouw en kind in de avondzon.

De foto’s drukken ook in schoonheid uit wat ik mij gewenst had, met mijn lief samen. Zo’n familiekern van vader, moeder, kind. En net als bij veel anderen wordt ook bij mij de plek van mijn gemis geraakt als ik mijn oudere broer Erwin of mijn jongere broer Koen zie in hun rol als vader. Misschien is het omdat het ook gaat over het doorgeven van de eigen familielijn, of wat klinischer de eigen genen. En dan is dat van je eigen broers het meeste dichtbij, wij delen immers een boel genen. Het is daarom ook wel mooi om mijn broer met zijn gezin te treffen op deze tocht, omdat het een belangrijk thema is voor me, waar ik juist op deze tocht ruimte voor heb willen maken, voor wat er mogelijk te verwerken is, voor wat een plek kan krijgen en hoe het door mag werken in mijn leven. Als ik mijn vriend en pelgrimsgast Jaap goed heb verstaan is gaat de pijnplek nooit helemaal helen, iets ik al begon te vermoeden.

En nu bij mijn broer bij zijn vakantiehuis schrijnt het af en toe, maar ook vind ik het mooi om hem te zien als vader, dan denk ik “dat doe je goed broer”.

Een dag later loop ik met mijn schoonzus samen op.  Ik heb nog nooit zo lang 1 op 1 met haar gepraat. Het was fijn om te kunnen praten en ook fijn om haar te bedanken, hoe zeg ik dat, voor de uitnodigende wijze waarop ze mij in hun gezin toelaat, vanaf heel vroeg mijn neefje en nichtje vast mogen houden. Ik kan niet uitleggen hoe dat werkt, maar dat doet goed.

“Wanneer zijn jullie in Affieux?” vroeg Mark ons toen hij met zijn
voorbereidingen voor zijn pelgrimstocht bezig was.
“Waarschijnlijk, vertrekken we de 15e juli.”
“Jammer, maar dan ben ik daar al voorbij!”

Het prachtige huis van Wies en Vincent in Affieux
Mark heeft gedurende zijn tocht mijn moeder (Wies), die daar woont, een
pakketje met kaarten gestuurd, omdat hij toch wel langs Affieux wilde
lopen. Wij verkeerden toen nog in de veronderstelling dat hij daar al
ver voor de 15e juli zou zijn geweest. Daarnaast hadden wij net
besloten om eerst langs opa en oma in Geleen te gaan, zodat wij pas de
18e juli op onze vakantieplek zouden aankomen.
Op zaterdagavond 17 juli bel ik naar mijn moeder en hoor dat Mark al
gearriveerd was. Hij zou de zondag een rustdag houden zodat we elkaar
toch nog konden spreken. Best apart, als je ‘thuis’ komt en je zwager
je komt verwelkomen! In de lange reis van Geleen naar Affieux bedacht
ik me dat ik het wel leuk zou vinden om maandag een uurtje met Mark
mee te lopen. Welnu ook Mark zou dat wel leuk vinden, dus hij liet me
zien waar zijn tocht de volgende dag langs zou gaan en waar Erwin me
dan weer zou kunnen oppikken. Op de kaart lijkt het allemaal wel ver
en voor een niet geoefende loper als ik al helemaal. Mark wilde op
tijd weg, voor ons geen probleem, want onze kinderen zijn toch altijd
tussen 5:00 en 5:30 uur wakker! Opvallend genoeg waren ze nu pas om
6:30 uur wakker!
Zo rond de klok van 7:30 uur vertrekken Mark en ik naar Treignac, waar
we na een half uurtje lopen waren, deze weg ken ik, want die lopen we
vaak met de kinderen als we hier zijn. Lekker eerst een kop koffie
drinken, en we raakten gelijk in gesprek, wat maakte dat we nog maar
een kop koffie gedronken hebben.

En dan begint de wandeling, eerst bij
de bron op het plein de waterfles nog even vullen en dan op naar de
pierre de druide, een wandeling die ik al 2 keer eerder gelopen heb,
maar voor het laatst in 2005! Grappig is dat als ik een wandeling
vaker maak dat bepaalde dingen me bij blijven, maar dat er toch ook in
mijn ervaring stukken bijzaten die ik me niet kon herinneren en het
net was alsof ik het pad voor de eerste keer loop. Ik kan me dan het
gevoel herinneren wat ik als kind al had als ik met mijn moeder in het
bos liep: “mam, wat zit er nu achter die bocht? zullen we nog een
klein stukje verder lopen, mam? Alsjeblieft mam, nog een klein
eindje?” Heerlijk!
Na een stevige klim even uitusten op de grote Pierre.Ze hadden sinds
2005 flink wat bomen gekapt, wat maakt dat het uitzicht weer prachtig
was!

Het pad wat we op de kaart zagen hebben we in het echt niet
kunnen vinden, dus het kleine steile klimstuk, toch maar weer naar
beneden gelopen om onze wandeling voort te zetten naar Le Moulin de
Peuch, waar Erwin me zou komen ophalen.

Daar aangekomen wilde ik
eigenlijk nog wel een stuk verder lopen. Ik was nog helemaal niet moe,
zoals ik verwacht had! Dus met het thuisfront overleg gehad, geen
probleem. Dat is in deze tijd toch wel gemakkelijk, die mobieltjes!
Via bospaden afgewisseld met stukjes verharde e-weggetjes doorgelopen
naar Chauzeix. Volgens Mark, die inmiddels wel vanuit zijn ervaring
sprak zou het niet een plaatsje zijn waar een cafe was. Ach dat
hindert niet, ik ga langs de kant van de weg zitten en Erwin komt
vanzelf! Gelijk bij binnenkomst van Chauzeix staat er een groot bord:
Auberge de Chauzeix. We lopen naar binnen, maar vandaag kunnen we
helaas niets eten, want dan hadden we moeten reserveren. Wel kunnen we
er wat drinken en dat kan buiten. Zittend onder een prachtige luifel,
drinken we wat en eten Marks, brood op.

Ondertussen bellen en sms-en
met Erwin waar we zitten en of hij toch nog wat brood mee wil nemen!
(diezelfde ochtend had Mark een half brood bij ons achter gelaten,
onder het mom van die krijg ik in m’n eentje niet op!)
Mark, dank voor deze fijne ervaring, en inmiddels hebben we samen met
onze kinderen al een prachtige wandeling weer gemaakt waarbij onze
kinderen de hele tocht zelf hebben gelopen, zelfs de kleine Floor
heeft hele stukken zelf gelopen. Heerlijk!

Een van de mooiste dingen van een wandeltocht als deze is dat je je langzaam door het veranderende landschap beweegt, dat je ziet waar je straks, over een dag, twee dagen naar toe gaat, of dat je ziet waar je n paar dagen geleden nog was. Dat beleef je pas echt met bergen, en nog het meest met gebergte dat op zich staat, omringt door relatief lagere gebieden.

Mijn hart sprong op toen ik vanaf de heuvels boven Moulins voor het eerst de contouren van het gebergte van het Massif Central zag. Mijn hoofd vergat me een seintje te geven even een foto te maken. Iets wat wel vaker gebeurt deze trip, wat ik later betreur maar wat op het moment zelf eigenlijk wel zo prettig is. Twee dagen later dacht ik er wel aan een foto te maken:

Dat grijze zijn de contouren van het vulkaangebergte van de Auvergne, foto’s gemaakt op 3 juli.

Op 4 juli kon ik, met zoom, de bergen al veel dichter bij vastleggen. Die grote bult dat is de Puy De Dome, beroemde berg uit de Auvergne, die ik niet zou gaan beklimmen, maar wel veel zou gaan zien de komende dagen.

Omdat ik een stempel kwam vragen bij de beheerder van de kathedraal van Clermont Ferrand mocht ik (op 6 juli) de toren beklimmen. Van daaruit dit geweldige zicht op de reeks Puys vlakbij. De Puy de Dome torent uit boven Clermont Ferrand, op de top was in de oudheid een tempel van Appollo te vinden. Ik hoefde daar niet naartoe, ik werd geroepen door de grote zus van deze markante berg, de bergketen die Mont Dore heet, nu nog aan het zicht onttrokken, maar in verhalenverbonden met de zwarte Madonna’s.

Volgens de Auvergni zouden er vier zwarte  zusters zijn geweest die de weg vroegen naar Mont Dore, een ervan zou ik later samen met mijn gast Jaap bezoeken; de madonna van Vassiviere die haar heilige berg al lang geleden gevonden heeft, maar haar ieder jaar opnieuw vindt. Ze verblijft gedurende herfst, winder en lente in het dal in Besse, om bij het begin van de zomer met een processie naar boven gedragen te worden. Daar op de flanken van de Mont Dore, in het kerkje van Vassiviere, is zij pas echt thuis.

Vandaar dat de Mont Dore op mijn pelgrims-programma stond, maar ik had eerst nog de flanken van de Puy de Dome te passeren en wat andere kerkjes te bezoeken.

Op 8 juli ging het verder naar Orcival.

Achter dit kapelletje met bron ligt de Puy de Dome weer,

hieronder duidelijk zichtbaar met een hedendaags Apollo gedenkteken:

en even later had ik mooi zicht op de hete vlakte, die nu alweer ver weg lijkt, waarvan ik me vooral herinner dat  ik druk om mij heen sloeg naar al die steekvliegen.

Dit is een van de toppen van het Mont Dore gebergte, doordat ik behalve Orcival ook St Nectaire en Ronzieres wilde bezoeken kwam ik oostelijk van de Mont Dore terecht, ook hier heb ik nog een flinke zoom gebruikt. Zoals je ziet geen Appollotekens op deze Mont Dore top.

Op 11 juli mooi zicht op bijna de hele rug van Mont Dore, ook met zoom.

12 juli, poseren voor de bergen,  al op zeker 1000 meter hoogte

13 juli, lopen over de kam, met nog een beetje sneeuw op de achtergrond

aan  de rand van dat meer beneden zag ik die terecht verloren finale waarin het Nederlands elftal vreselijk grof speelde

nog een keer de Puy de Dome, maar nu vanaf zijn grote zus de Mont Dore -keten

een dag later, 14 juli, nu een foto vanaf de westkant van het gebergte,

 ik ben die dag flink nat geregend

17 juli, nog een laatste keer het Mont Dore gebergte

tot ik zou afdalen richting Treignac en weer andere landschappen mocht ontdekken

“Ken jij iemand die Groen Links Meppel zou willen versterken?” vroeg ik Jan de Groot van Natuurwinkel Meppel nog niet zo lang geleden. “Nee, dat geloof ik niet. Of is het wat voor jou Mark?”. En van het één kwam het ander.
Mark en ik ontdekten meer gemeen te hebben dan engagement voor Groen Links. Eerst bleken we beiden ZZP-er, toen bleken onze echtgenotes elkaar te kennen. En toen we elkaar over andere dingen gingen spreken hoorde ik dat Mark een pelgrimstocht ging maken langs Zwarte Madonna’s. Als onderdeel van de verwerking van zijn ongewenste kinderloosheid. Een omstandigheid die we delen. En dat Mark daarbij mensen die dat willen uitnodigt een stukje samen te lopen. Dat lijkt me een bijzondere ervaring.

Als mijn agenda ruimte heeft is Mark al in Zuid Frankrijk aangeland. Het is zo, de ene voet voor de ander en dat lang genoeg brengt je overal. Maar als ik al die afstand langs mijn treinraampje zie vliegen krijg ik er nog meer respect voor dan bij het bekijken van de kaart.
Ik zie tamelijk vlak boerenland, afwisselend met maïs, koren en zonnebloemen. En ik weet dat als ik me bij Mark voeg de bergen vlak bij zijn. Ik hou erg van de bergen, maar het is ook wel spannend. Normaal fiets ik er, zou mijn rug de bepakking goed kunnen dragen?

TGV wordt sneltrein, wordt boemel en tenslotte een taxi vanaf Issoire naar Montaigut le Blanc. Ik sta afscheid te nemen van een taxigenote als er een kale tanige man in een slobbershirt me komt verwelkomen. De start van 3 mooie dagen samen wandelen, praten, zwijgen, eten en tent delen.
Mark maakt er werk van om zijn gasten te ontvangen. Het bier ligt koel te wachten, en hij heeft een mooie route uitgestippeld. Het is voor mij nieuw om met bepakking een meerdaagse tocht te lopen en krijg een keurige opbouw in zwaarte voorgeschoteld.
Waarschijnlijk is samen een route afleggen de mooiste manier om met elkaar in gesprek te zijn. We wisselen persoonlijke gesprekken af met eenvoudige observaties en stukken zwijgen. In de loop van de 3 dagen leren we veel over elkaars leven.
De eerste dag merk ik gelijk hoe vanzelfsprekend Mark zich hier beweegt. In Farge is het kerkje dat hij wel van binnen zou willen zien op slot. Terwijl ik op de stoep wacht wandelt Mark het dorpje in, en komt 10 minuten later ontspannen babbelend terug met een vrouw die de kerk opent, het betreurt dat haar man net weg is want die kan veel meer vertellen, en ons tot slot een verfrissing aanbiedt. Weer ‘en route’ vertelt Mark dat dit een aardig beeld is van dergelijke situaties onderweg.
We heuvelen verder door de Auvergne en ik krijg uitleg over de verschillende kazen. De hedendaagse pelgrim hoeft zich de geneugten des levens niet te ontzeggen.
In St. Nectaire is het zondagsmarkt. Na een bezoek aan de kerk genieten we de lunch tegen de muur daarvan met worstjes van de braderie, oud brood, meloen met gerookte ham (die sinds Clermont Ferrand in Mark’s rugzak zit) en kersen toe.
Maar misschien wordt de lengte van deze etappe niet alleen bepaald door onzekerheid over mijn draagvermogen, maar ook door de noodzaak tijdig een camping te bereiken met in de omgeving een goede gelegenheid voor ‘le match’. We komen op een camping met niet alleen een groot scherm, maar ook nog aan een meer. Mijn zwembroek ligt thuis, maar geen nood, Mark leent mij zijn pasgewassen shorts, die met een riem aardig om mijn middel blijft hangen en we spoelen met een duik het zweet van de dag af.
Ondanks de enthousiaste support van de serveerster van het campingrestaurant zien we Nederland in de verlenging onderuit gaan. Terecht volgens Mark, die – waar ik amper namen van de Nederlandse spelers kan opnoemen – moeiteloos weet te melden welke Spanjaard waarin uitblinkt. Ook hier vertoont de pelgrim verrassend wereldse trekjes.

De volgende dag is de lucht iets betrokken, later zullen we zelfs een klein buitje krijgen. We zetten onze wandeling en onze gesprekken voort. In de verte worden hoge bergen zichtbaar, Mark vertelt dat we daar overheen gaan lopen. Ik merk hoe lastig ik het vind om afstanden in te schatten, normaal fiets ik, en dan weet ik goed hoe ver die bergen zijn. Maar lopend? Het lijkt mij erg ver.
In de klim naar Vassivière staat in elke bocht een kruis met een tekst uit het Nieuwe Testament. Eerst dacht Mark dat het een statieënweg was, maar het lukt niet om een lijn in de teksten te ontdekken. Bovendien zegt Mark “maakt dit geen deel uit van mijn pelgrimage”. Het maakt indruk dat hij zo helder het onderscheid voelt.
Het bezoek aan het kerkje van Vassivière is bijzonder. We zijn een tijdje binnen, en Mark is in gesprek met de Zwarte Madonna en zichzelf als een in het wit geklede priester start met het opdragen van een mis. In een repeterend ritme wordt de Madonna om gebed en zegen gevraagd. De priester bidt, een paar gelovigen achter ons antwoorden. Deze entourage, het gedeelde thema van ongewenste kinderloosheid en Mark’s pelgrimage hierover maken het een ontroerende ervaring.
De vrouw die blijkbaar de huishoudelijke leiding heeft bij het kerkje wijst ons een prachtig kampeerplekje in een kom bij een naastgelegen kapelletje. Terwijl wij een potje koken op Mark zijn houtfornuisje eten onze echtgenotes ook samen en stemmen sms-berichten af.

De volgende morgen is de bewolking helemaal weg, we ontwaken in een heldere frisse ochtendlucht. Mooie omstandigheden voor een tocht over de bergen.
Deze dag heeft ons samenzijn een ander karakter. We genieten volop van het schitterende landschap. Weidse vergezichten over het dal beneden ons en de weg die voor of achter ons ligt. Dubbel genieten voor mij, omdat ik bij het lopen geheel geen hinder voel van de bepakking.
Het is stevig klimmen over een open landschap naar de Col de la Couhay. Onderweg kunnen we in de diepte het kerkje van Vassivière zien liggen. Een stier houdt ons scherp in de gaten als we een foto van het kerkje willen maken. Pas als hij merkt dat we niet meer van zins zijn ontspant hij.
Mijn ervaring is trekken per fiets, van het trekken te voet heeft Mark meer kaas gegeten. Omdat we voor de omweg kiezen hebben we niet genoeg water mee kunnen nemen. Met een keramisch filter worden de inmiddels lege flessen vanuit een bergstroompje weer gevuld, en kunnen we verder. Onderweg was Mark al attent geweest op de hoogte waar nog stromend water te vinden was. En vooraf had hij de route op de kaart goed voorbereid op stroompjes die in deze tijd zeker water zouden bevatten. Op de fiets zul je dat in Europa niet snel hoeven doen.
We lopen eigenlijk in een wijde boog om Mont Dore heen, waardoor we tussen een paar passen door steeds lang op ongeveer gelijke hoogte kunnen blijven. Op het eerste deel van de dag schiet er plots een ree over ons pad. Verderop wordt het nog mooier. Als een rondcirkelende roofvogel uit de verte ineens recht op ons toe vliegt zien we het een adelaar is! Hij vliegt redelijk vlak over en blijft in de buurt rondvliegen. Meer voegen zich erbij, en op een goed moment tellen we 8 rondcirkelende adelaars. Ze zijn inmiddels wel weer behoorlijk ver weg, maar in hun vlucht is nog het koninklijke gemak te zien waarmee ze zich laten dragen. [Mark: voor als één van je foto’s van de adelaar(s) gelukt is heb ik nog een mooi plekje bewaard om die toe te voegen!]

Mark zegt: ‘Hier is een van de adelaars, en die ree in jouw verhaal was in mijn beleving een chamoix, zo’n berggeit en volgens dat Franse stel was het een vrouwtje.
Het was een lange wandeldag en pas tegen zessen als we Mont Dore binnenlopen. Bij het station wacht ons een vervelende verrassing: de bus die ik morgenochtend naar Clermont Ferrand wilde nemen gaat niet vanwege de nationale feestdag op 14 juli. De enige manier om daar nog te komen is over 1,5 uur een taxi nemen naar Laqueuille om van daar door te reizen. In plaats van een afsluitende avond en nog een overnachting in de tent pakken we nog een biertje en wisselen de spullen uit die ik voor Mark meenam, en die hij mij mee terug wil geven.

Een wat abrupt einde van 3 bijzondere dagen. Met deze pelgrimage en de uitnodiging aan mensen een stuk(je) mee te lopen schenkt Mark zichzelf en die omgeving een bijzondere ervaring. Ik voel me dankbaar hierin te mogen delen.

Deze bladzijden uit het boek van Ean Begg had ik al tig keer bekeken, het vierkantje in het midden van de linkerpagina staat op de rechterpagina. Zoals je ziet is dit gebied vol van plaatsen waar zwarte madonna’s vereerd worden of werden en daar ben ik nu aanbeland.

Het meest noordelijk in de Auvergne ligt Moulins waar een klassieke zwarte Madonna, zittend met kind op schoot te vinden is. Ze is te bezichtigen in de kathedraal, maar niet vrij, ze staat tegenover een beroemd triptiek van de annunciatie, waar je als tourist alleen onder begeleiding naar toe mag. Je moet er luisteren naar ingesproken uitleg over de triptiek, en een kaarsje opsteken of een foto maken is er ook niet bij. Ze is wel heel mooi gaaf geblevenen zonder opsmuk en gouden gewaden. Hier een foto van de ansichtkaart die de zwarte priester me gaf als aanmoediging voor mijn pelgrimage.

Wat me verteld werd is het beeld gemaakt van kersenhout (wilde kers) en is er in de middeleeuwen al een harslaag over het hout aangebracht toen dat door de houtworm aangetast werd. Het is dus mogelijk dat deze Madonna oorspronkelijk niet als zwart bedoeld was maar meer zoals deze op de foto hieronder.

De volgende zwarte Madonna moest in Cusset zijn waar ik na een hete en zware ochtend wandelen aankwam, eerst een repas de jour bij de bar aan de markt. Toen ik de waard vroeg of er nog steeds een zwarte Madonna in de kerk te vinden was, moest hij me bekennen dat hij dat niet wist, alhoewel de kerk maar 50 meter achter zijn bar lag. Hij wist wel te vertellen dat ie open was. Dat zou al heel fijn zijn;

de meeste kleine kerken in Frankrijk zijn gesloten en ik had net een alarmerend artikel gelezen in de regionale krant dat er heel veel uit de kerken gestolen werd en er daardoor steeds meer zwarte Madonna’s niet meer te bezichtigen waren.

De kerk van Cusset was open en daar is deze zwarte Madonna te bezichtigen. Ook hier zijn hoofd en handen van de Madonna gered uit het vuur tijdens de beeldenstorm en is de rest gereconstrueerd.

Ik was er helemaal alleen;

kon vrij kijken, van heel dichtbij, bijna aanraken, foto’s maken zoals deze:

Notre Dame de Cusset

Het volgende zwarte beeld was een paar km verder te vinden in Vichy. Vichy is een mondain kuuroord met genezende baden en de zwarte Madonna daar heeft zich dan ook gespecialiseerd in genezingen. Ze is daarmee opvolgster van de godinnen Isis, Cybele en Venus die hier in de voor Christelijke tijd aanbeden werden.  Ze is te zien in de kerk van St Blaise, maar echt zien kun je haar nauwelijks, omdat ze zo ver weg is. Dat geeft ook niet, t’is niet het mooiste beeld; er is geen kind en alleen het hoofd is origineel, gered van de beeldenstorm tijdens de revolutie zoals wel vaker gebeurd is.

Notre Dame des Malades (Vichy)

De volgende zwarte madonna is die van Thuret, in een prachtig klein kerkje waar je stil van werd, waar de stilte zelfs niet verstoord werd door de twee kletsende dames die de kaarsen en bloemen kwamen verzorgen. Een kerkje dat ook een constante stroom van bezoekers had, die even kwamen kijken, bidden, kaarsjes opsteken. Het vreemde was dat vrijwel niemand oog had voor de zwarte Madonna, die de Madonna van de Kruistochten heet. Ze staat op een pilaar links voor het altaar, maar alle aandacht ging naar de recente Franse heilige St Bénilde en meer recente Maria-beelden van Fatima en Lourdes.

Toch staat ze daar goed. Ze lijkt te zeggen dat ze niet voor niets een zwart beeld is; zichtbaar voor wie haar wil zien maar vooral verwijzend naar het niet zichtbare.

Vierge des Crusades (Thurat)

Dit wonderlijke Christus ? beeld is te zien boven de ingang van de kerk in Thuret

15 km verder is de zwarte Madonna van Marthuret te vinden in Riom

Alhoewel je hier vrij dichtbij kunt komen is het ook hier moeilijk om een goed beeld te krijgen, vooral als gevolg van de slechte belichting. Zou het bedoeld zijn dat ze zo in het donker zit? Kijkt ze nou streng of somber, en zijn haar ogen trouwens wel open?

Met behulp van de fotoflits komt er beter beeld:

Zoals je ziet is er veel meer kleur in de kleding dan op het eerste gezicht lijkt. Handen en gezicht zijn opzettelijk zwart gemaakt, de geblakerd door kaarsen theorie is hier zeker niet van toepassing. Ik vind haar gezicht milder, meer ingetogen dan in het donker lijkt. Wat me ook opvalt zijn de handen, de armen zijn om het kind heen maar de handen zijn vrij, open naar de wereld. Achter haar kun je zien hoe ze is beveiligd tegen diefstal door boze lieden uit de wereld; met een ijzeren staaf die in de muur is gemetseld.

De volgende  zwarte Madonna die ik te voet bereikte is die van Marsat. Zij staat bekend als een van de gaafste originele zwarte Madonna’s en ze is dan ook achter een hekwerk beschermd tegen dieven. Wel kun je er een kaarsje opsteken, voor het hekwerk weliswaar, maar toch.

Notre Dame de Marsat

Op weg naar Clermont Ferrand kwam ik nog langs de Notre dame du Vignal in Gerzat.  Een heel klein beeldje, een kopie van een al meer dan 30 jaar geleden gestolen beeldje.

Notre Dame du Vignal  (Gerzat)

In Clermont Ferrand zelf zouden wel 4 zwarte Madonna’s te bezichtigen zijn, maar ook hier is het niet eenvoudig ze goed in beeld te krijgen.

De buitenwijk kerk in Neyrat met 17e eeuws zw M is gesloten,

De zw Madonna in het museum, naar de beroemde van Puy, is op zich goed te zien maar komt moeilijk op foto want achter glas.

Die in de kathedraal, die lijkt op die van Marsat, staat vrij ver in een kapel, en foto’s maken mag niet, geen kaarsjes ook hier, afstand tot deze dame, die ook wel de Dame van de goede dood genoemd wordt. Zij is van de 12 e eeuw maar heeft pas in 1830 dit goud en zwart en beetje wit om de ogen gekregen alhoewel ze waarschijnlijk wel al donker was voor die tijd.

Notre Dame de Clermont Ferrand

De Notre Dame du Port spreekt echter heel erg aan.

Het huis waar zij woont is een fijnzinnig monument en de plek waar zij daarin verblijft magisch;

in de crypte is zij in de aarde  en heeft zij een bron tot haar beschikking.

Het beeldje is nauwelijks te zien, klein en in het donker, maar hier stoort me dat niets.

Rust maar uit lijkt de plek te zeggen.

En dat gaat daar ook, ondanks het lawaai van de vochtregulatiemachine en de restaurateurs die buiten de kerk bezig zijn. Ik kwam er aan het eind van een lange dag wandelen en ging nog eens kijken vroeg in de morgen; de boodschap blijft hetzelfde; ‘Rust maar uit, ………., hou maar even op met dragen, vragen, ……., rust maar uit ….’