Historische verklaringen:

• De zwarte Madonna zou de verchristelijkte versie van een Keltische, Romeinse, Griekse of Egyptische godin zijn. Van de Romeinse Cybele, de Griekse Artemis en de Egyptische Isis zijn zwarte beelden bekend. Dat deze en andere oergodinnen zwart zijn zou weer de verbondenheid met de aarde symboliseren.
  

  Artemis van Efese

• Maria, moeder van Jezus zou van oorsprong donker van huidskleur geweest zijn, en de zwarte Madonna zou een waarheidsgetrouw beeld geven van hoe Maria er uit zag. In veel van de verhalen over de zwarte Madonna’s wordt verteld dat het beeld gemaakt is door de apostel Sint Lukas, die dan volgens de overleveringen zou hebben geweten hoe Maria er uit zag.

• Een variant hierop is dat de beeldhouwers naïef waren over het uiterlijk van mensen die van ver kwamen. Maria kwam net als Egyptenaren, Ethiopiërs en Moren van de andere kant van de Middellandse Zee en moest dus ook wel zwart zijn. Het lijkt mij niet zo’n sterke verklaring aangezien er toen ook al allerlei mensen van verschillende donkerte rondliepen. Aan de andere kant; sommige van de zwarte Madonna’s werden in de volksmond ook wel de Egyptische genoemd.
  

  Vierge Noir de Meymac

Esoterische en psychologische verklaringen:

• Binnen het Christendom zijn er door de eeuwen heen esoterische stromingen geweest die zich bezighielden met transformatieprocessen van de mens zelf, hier in het aardse leven met als doel dichter bij God te komen of zelfs een te worden met God. De zwartheid van de Madonna’s zou een bepaalde fase in een transformatieproces symboliseren, met name die van het doodgaan van de valsheden van de persoonlijkheid. Vandaag de dag zouden we spreken over het sterven van het ego, een van oorsprong Freudiaanse term die verwijst naar dat deel van ons dat bewust het eigen belang nastreeft. Het donkere uiterlijk van de Madonna zou ook kunnen verwijzen naar het onderbewuste, zo’n andere term die Freud geïntroduceerd heeft. De zwarte Madonna zou daarbij staan voor vrouwelijke niet rationele wijsheid, voor dat wat is maar niet door mens of rede naar de hand gezet kan worden, voor dat wat tegelijkertijd zichtbaar en onzichtbaar is, voor de mysterieuze oorsprong van het leven zelf.
  

  Kali

  In India wordt aan Kali, wat letterlijk de zwarte betekent, een belangrijke transformerende functie toegekend. De godin Kali zou de vernietigster zijn van onwetendheid, van illusie en dood en daarmee zou ze de schenkster zijn van wijsheid en bevrijding. Zij zou ook de vernietiger zijn van demonen en egoverlangens.

• Vanuit Jungiaans gedachtegoed zou je het feit dat een groot aantal zwarte Madonna’s tegelijkertijd verschijnen in de Middeleeuwse Europese samenleving moeten zien als een veruiterlijking van een collectief archetype. Een bepaalde innerlijke kwaliteit wordt in die periode in het leven van de mens belangrijk, en dat vertaalt zich in belangrijke beelden en verhalen. In het boek Het temmen van de eenhoorn verhaalt Mirjam Hommes (2006) over de feminisering van de samenleving die in de hoge middeleeuwen plaatsvindt. Het is een krachtige beweging die zich in heel veel gebieden toont, zoals in de grote groei van vrouwelijke kloosterorden, het ontstaan van de roman, de plotselinge populariteit van troubadours, gedichten over ridderlijkheid en minneliefde. Tegelijkertijd vind dit alles plaats in een tijd waarin de mannen al eeuwen lang de boventoon voeren; bij de Joden, de Grieken, de Romeinen, bij de barbaren die het Romeinse Rijk binnenvielen en ook bij de Christelijke kerk zoals die door de opvolgers van Petrus is vormgegeven. Het vrouwelijke moet opboksen tegen het overheersende mannelijke en wint half in het opene en half in het verborgene aan kracht; de beelden drukken de essentie van vrouw-zijn uit, het leven schenkende, maar de kleur van de beelden is de onzichtbare kleur zwart. De primitieve vormen van de zwarte Madonna’s verwijzen naar oeroude tijden waarin de moedergodin de belangrijkste godin was, de tijden voordat de mannen de boventoon voerden, waarin het samenlevingen matriarchaal georganiseerd waren. Na de middeleeuwen ontstaat een nieuwe periode waarin het mannelijke denken de boventoon voert. Tijdens de periodes van reformatie, verlichting en revolutie krijgen de zwarte Madonna’s het dan ook moeilijk. Ze worden niet alleen kapot geslagen en in brand gestoken door beeldenstormers, ook binnen de katholieke kerk doen geestelijken pogingen om de zwarte Madonna’s in te dammen. Sommigen worden afgevoerd en anderen blank geschilderd. In de volksmond blijven deze madonna’s echter zwart genoemd worden. Uit deze minder gunstige periode voor de zwarte Madonna stammen ook verschillende

Verklaringen van de katholieke kerk:

• Het beeldje is zwart omdat het van zwarte steen of donker hout gemaakt is.

• Het beeldje is zwart geworden van alle rook en roet van de kaarsen die eeuwenlang in haar nabijheid gebrand hebben.

• Het beeldje is zwart geworden doordat het beeldje lange tijd in de aarde of in een put gelegen heeft. De reden daarvoor zou dan weer zijn dat christenen het beeldje wilden beschermen tegen Catharen, Moren of bandieten.

• Een andere verklaring waarin de Mariabeelden oorspronkelijk niet zwart geweest zijn maar zwart zijn geworden is die waarin de beeldjes het duistere en negatieve van de wereld op zich genomen hebben, en daardoor zwart werden. Hiermee lijkt de katholieke kerk zoals wel vaker met een been in het nieuwtestamentische en het andere been in het heidens bijgelovige te staan. Het motief lijkt op het thema van de kruisiging van Jezus; door het offer neemt de zoon van God de zonden van de wereld op zich. Bij Jezus gaat het echter om het verhaal waarbij de historische gebeurtenis een werkende kracht heeft. De afbeeldingen van de kruisiging dienen daarbij ter inspiratie of herinnering. Bij de zwarte Madonna’s lijkt iets anders aan de hand; aan de beeldjes zelf wordt een werkende kracht toegekend. Een Mariabeeldje dat niet door menselijke toedoen zwart wordt en daarmee het slechte van de wereld opneemt lijkt ook wel weer op zo’n heilige steen of boom van de Druïden waar zieke mensen naar toe gingen om hun ziekte te laten wegvangen.

• Een laatste en intrigerende verklaring voor het zwarte van de Mariabeelden wordt gevonden in de Bijbelse tekst ‘nigra sum, sed formosa’ uit het hooglied (NBV, Hooglied 1, 5-6):

Meisjes van Jeruzalem,

donker ben ik, en mooi,

als de tenten van Kedar,

als het doek van Salomo’s tenten.

Kijk niet op mij neer omdat ik donker ben,

omdat de zon mij heeft gebrand.

• De donkere Maria zou de bruid uit het Hooglied uitbeelden.Hier komen we dan toch weer wat in de richting van de esoterische of feminiserende verklaringen aangezien de bruid uit het Hooglied zeker in de vrouwenkloosters gezien werd als de bruid van God. Hiermee zou de zwarte Madonna dan moeder van Jezus en bruid van God ineen zijn.

Bronnen:

Begg, E., (1996). The Cult of the Black Virgin. Arkana: Penguin Books.

Huynen, J., (1972). L’Énigme des Vierges Noires. Paris: Robbert Laffont.

Hommes, M., (2006). Het temmen van de eenhoorn. Amsterdam: Olive Press.

Rozett, E.  Website Black Madonna’s and other Mysteries of Mary.